سیستم اعصاب مرکزی شامل: مغز و نخاع می شود. این سیستم تمام اطلاعات را از کل بدن می گیرد و فعالیت همه اندام های بدن را کنترل می کند؛ به همین دلیل به آن سیستم عصبی مرکزی گفته می شود.
امروز در دکتر چک به طور مختصر در مورد انواع سلول های مرتبط با سیستم عصبی مرکزی، مناطق مختلف درون مغز، ستون فقرات و نحوه تاثیر بر بیماری ها و آسیب های این سیستم صحبت می کنیم…
حقایقی در مورد سیستم اعصاب مرکزی
- سیستم عصبی مرکزی متشکل از دو بخش مغز و نخاع است.
- مغز پیچیده ترین عضو بدن است که از 20 درصد اکسیژن بدن استفاده می کند.
- مغز 100 میلیارد سلول عصبی دارد که هر کدام از آن ها به سلول های عصبی دیگری متصل هستند.
- مغز شامل چهار لوب است: لوب پیشانی، لوب آهیانه، لوب گیج گاهی و لوب پس سری.
سیستم عصبی مرکزی چیست؟
همانطور که می دانید مغز داخل استخوان جمجمه قرار گرفته و ستون فقرات از پشت مغز شروع می شود و تا کمر ادامه دارد. مغز و نخاع هر دو توسط پرده «مننژ» که یک غشاء سه لایه است، محافظت می شوند.
آناتومیست ها و فیزیولوژیست ها این سیستم را به طور کامل مطاله و بررسی کرده اند؛ ولی همچنان در حال به دست آوردن اطلاعات زیاد دیگری هستند.
حتما بخوانید: علائم خونریزی مغزی ؛ آیا این آسیب باعث مرگ می شود؟
این سیستم کنترل کننده افکار، احساسات، خواسته ها، حرکات، تنفس، ضربان قلب، دمای بدن و انتشار برخی هورمون هاست.
گاهی اوقات علاوه بر مغز و نخاع، شبکیه چشم، عصب بینایی، اعصاب بویایی و اعصاب اپیتیلیوم هم نیز جزو سیستم اعصاب مرکزی محسوب می شوند؛ زیرا این اندام ها به طور مستقیم و بدون وجود هیچ رشته عصبی، با مغز در ارتباط هستند.
در این مقاله به معرفی چند بخش از دستگاه عصبی مرکزی می پردازیم:
مغز
مغز انسان پیچیده ترین عضو بدن است. قشر خارجی آن (بزرگترین قسمت از نظر حجم) حدودا 15 تا 33 میلیارد نورون دارد که هر کدام از آن ها، به هزاران نورون دیگر متصل می شوند.
در مجموع، مغز انسان حدودا از 100 میلیارد نورون و 1000 میلیارد سلول گلیال (پشتیبان) تشکیل شده و حدود 20 درصد از کل انرژی بدن را مصرف می کند.
مغز کنترل کننده مرکزی و اصلی بدن است و تمام فعالت های بدن مثل: حرکت جسمی، ترشح هورمون ها، بروز احساسات و مرور خاطرات را هماهنگ می کند.
هر یک از بخش های مغز وظایف ویژه ای دارند؛ اما بسیاری از عملکرد های مهم و برتری مثل: توانایی استدلال، حل مسئله و خلاقیت، نتیجه هماهنگی و فعالیت هم زمان بخش های مختلف مغز هستند.
مغز دارای چهار لوب است:
- لوب گیج گاهی: مسئول پردازش احساسات درونی است و حافظه بلند مدت و برخی از توانایی های مربوط به تکلم را نیز تنظیم می کند.
- لوب پس سری: مربوط به اعصاب بینایی و محل پردازش بصری مغز است.
- لوب آهیانه: در پردازش اطلاعات حسی، لمسی، هوشیاری، آگاهی و قدرت تکلم نقش دارد. تحریکات لمسی پوست، به این بخش از مغز ارسال می شوند.
- لوب پیشانی: این لوب در قسمت جلویی مغز قرار دارد و شامل تعداد زیادی از نورون های حساس به دوپامین می باشد. همچنین اطلاعات مربوط به دقت کردن، تنظیم حافظه کوتاه مدت، تحریک پذیری و توانایی برنامه ریزی را نیز پردازش می کند.
بخش های مختلف مغز
- گانگلیون پایه:
در کنترل حرکات ارادی، یادگیری، تصمیم گیری و فعالیت های حرکتی نقش دارد. برخی بیماری ها، مثل: پارکینسون و هانتینگتون نیز بر این قسمت از مغز تاثیر زیادی می گذارند.
- مخچه:
محل کنترل دقیق حرکات، تکلم و دقت است. اگر مخچه آسیب ببیند، فرد دچار اختلال حرکتی می شود که به آن «آتاکسی» می گویند. آتاکسی از جمله علائم اولیه آسیب مخچه است.
- ناحیه بروکا:
این ناحیه در سمت چپ مغز قرار دارد و محل پردازش اطلاعات مربوط به تکلم است. در صورتی که این قسمت آسیب ببیند، قدرت تکلم کم می شود؛ یعنی فرد توانایی تکلم دارد؛ اما نمی تواند به خوبی صحبت کند. لکنت زبان نیز به دلیل ضعف در ناحیه بروکای مغز اتفاق می افتد.
- ماده سفید مغز:
یک نوار پهن متشکل از رشته های عصبی است که به نیم کره های راست و چپ مغز متصل می شود. این نوار بزرگ ترین بخش از ماده سفید مغز است که دو نیم کره را به هم مرتبط می کند.
اندازه این نوار سفید در کودکان مبتلا به «دیسلکسیا»، کوچک تر از حالت طبیعی است؛ اما افراد چپ دست، موسیقی دان ها و افرادی با توانایی های خاص، اندازه نوار سفید مغزشان از افراد معمولی بزرگ تر است.
- مدولا (بصل النخاع):
بصل النخاع در زیر جمجمه قرار دارد و عملکردهای غیر ارادی مثل: استفراغ، تنفس، عطسه و حفظ فشار خون را کنترل می کند.
حتما بخوانید : سرطان مغز چگونه به وجود می آید ؟ علت ، علائم و روش های درمانی
- هیپوتالاموس:
غده هیپوتالاموس تقریبا اندازه بادام است و در بالای ساقه مغز قرار گرفته است. این غده در ترشح هورمون ها، کنترل دمای بدن و احساس گرسنگی و تشنگی نقش دارد.
- تالاموس:
این غده در مرکز مغز قرار دارد. تالاموس محل دریافت اطلاعات حسی و حرکتی است و آن ها را به سایر بخش های مغز منتقل می کند.
همچنین در تنظیم خواب، آگاهی و هوشیاری نیز نقش دارد.
- آمیگدال:
دو هسته بادامی شکل هستند که در لوب گیج گاهی قرار دارند و تصمیم گیری، حافظه، پاسخ های عاطفی و احساسات منفی را کنترل می کنند.
ستون فقرات
نخاع در پشت بدن و در ستون فقرات قرار دارد. وظایف زیادی از جمله: مرتبط کردن مغز و اعصاب محیطی را بر عهده دارد.
از محل اتصال مغز و نخاع، 31 طناب عصبی خارج می شود و به سمت مفاصل، پوست و ماهیچه ها می رود؛ بدین صورت دستورات حرکتی از مغز به نخاع می رود و اطلاعات حسی از پوست و به نخاع و مغز می رسد.
نخاع مرکز کنترل پاسخ های غیر ارادی است. حرکات غیر ارادی بسیار سریع اتفاق می افتند؛ مثلا: اگر انگشت تان به شعله آتش نزدیک شود، شما به صورت کاملا ناگهانی و غیر آگاهانه دست تان را به عقب می کشید.
نقش دیگر نخاع، هماهنگ کردن ماهیچه های لازم برای راه رفتن است. نخاع این کارها را بدون دستور از مغز، انجام می دهد؛ زیرا این حرکات بسیار سریع اتفاق می افتند و پیام آن ها به مغز نمی رسد؛ بلکه به نخاع و اعصاب محیطی آن می رسد.
مثلا: اگر مغز یک گربه از نخاع او جدا شود و هیچ ارتباطی با بدنش نداشته باشد، گربه همچنان می تواند راه برود.
اما مغز فقط مسئول تغییر مسیر، شروع کردن و اتمام کارهاست؛ مثلا: اگر مانعی در جلوی راه تان باشد، مغز سریعا به بدن تان دستور می دهد تا مسیر راه رفتن تان را عوض کنید.
ماده سفید و ماده قهوه ای
دستگاه عصبی به طور کلی شامل دو قسمت به نام های ماده سفید و ماده خاکستری است. قشر خارجی مغز از ماده خاکستری و قشر داخلی آن از ماده سفید تشکیل شده است. این بافت ها سلول های گلیال دارند که از سلول های عصبی مغز محافظت می کنند.
اگر یک سلول عصبی (نورون) را در نظر بگیریم، جسم خاکستری، شامل: آکسون ها، دندریت ها و جسم سفید، شامل: هسته سلول عصبی است.
سلول های گلیال مرکزی
به سلول های گلیال « نوروگلیا» می گویند. این سلول ها از سلول های عصبی محافظت می کنند. اگر نورو گلیا نباشد، سلول های عصبی نمی توانند به درستی کار شان را انجام دهند و در تشکیل سیناپس های عملکردی دچار مشکل می شوند.
این سلول ها در هر دو دستگاه عصبی مرکزی و محیطی وجود دارند؛ اما نوع سلول های هر دستگاه با دیگری متفاوت است.
در اینجا انواع سلول های گلیال را به طور مختصر شرح داده ایم:
- آستروسیت ها:
نوعی سلول گلیال ستاره ای شکل هستند که اندازه بزرگی دارند و نورون ها را تغذیه و از آن ها محافظت می کنند. همچنین با کمک به چرخه انتقال دهنده های عصبی و از بین بردن یون های اضافی، محیط اطراف نورون ها را تنظیم می کنند.
- الیگودندروسیت ها:
این سلول ها مسئول ساخت غلاف میلین هستند. غلاف میلین یک لایه نازک غشایی است که سلول های عصبی را می پوشاند و پیام های عصبی را به سرعت انتقال می دهد.
- آپاندیم ها:
به سلول های پوشاننده نخاع و حفرات مغز (فضاهایی از مغز که حاوی مایعات است) «آپاندیم» می گویند. این سلول ها مایع مغزی نخاعی را ترشح می کند و با حرکات ضربه وار آن را به گردش می اندازند.
- سلول های گلیال شعاعی:
در هنگام تشکیل شدن سیستم عصبی در جنین، این سلول ها مانند داربست عمل می کنند و پایه اصلی برای تشکیل سلول های عصبی هستند.
اعصاب جمجمه ای
اعصاب جمجمه ای شامل 12 جفت عصب هستند که مستقیما از خود مغز نشأت می گیرند و از طریق سوراخ هایی به داخل جمجمه می روند (به سمت نخاع نمی روند).
وظیفه این نورون ها جمع آوری و ارسال اطلاعات بین سر و گردن است. از بین این 12 جفت عصب، اعصاب بویایی و بینایی که از قسمت جلویی مغز نشأت گرفته اند، جزو سیستم اعصاب مرکزی محسوب می شوند.
- اعصاب بویایی (اعصاب جمجمه های I): اطلاعات مربوط به بو ها را از حفره بالایی مجرای بینی دریافت و به اعصاب بویایی در مغز منتقل می کند.
- اعصاب بینایی (اعصاب جمجمه ای II): پیام های تصویری را از شبکیه چشم می گیرد و به اعصاب بینایی در مغز منتقل می کند. هر عصب بینایی تقریبا از 1.7 میلیون فیبر عصبی تشکیل شده است.
بیماری های مرتبط با سیستم عصبی مرکزی
تروما:
شدت علائم تروما (آسیب به دستگاه عصبی مرکزی) به میزان آسیب دیدگی آن بستگی دارد. بر اساس شدت آسیب های وارده علائم مختلفی مانند: فلج شدگی و یا اختلالات خلقی بروز می کنند.
عفونت:
برخی میکرو اورگانیسم ها مثل: قارچ مننژیت کریپتوکوکی، باکتری ها، ویروس ها، مالاریا، جذام و برخی تک سلولی ها می توانند به دستگاه عصبی مرکزی حمله کنند و آن را تحت تاثیر قرار دهند.
تباهی:
برخی بیماری ها باعث تخریب تدریجی بافت مغز و نخاع می شوند؛ مثلا: پارکینسون سلول های تولید کننده دوپامین را در گانگلیون پایه، تخریب می کند.
نقص ساختاری:
بیشترین نقص های ساختاری در سیستم عصبی در دوران جنینی و هنگام تولد رخ می دهند؛ برای مثال: آنسفالی نوعی نقص است که در آن بخش هایی از جمجمه، مغز و پوست سر از بین می روند.
تومور:
تومور های سرطانی و غیر سرطانی می توانند بخش های مختلف مغز را تحت تاثیر قرار دهند. شدت آسیب ها و علائم به محل تومر در مغز بستگی دارد؛ یعنی با توجه به اینکه تومور در کدام بخش مغز قرار گرفته، ممکن است علائم مختلفی ایجاد کند.
بیماری های خود ایمنی:
گاهی اوقات سیستم ایمنی بدن به سلول های خودی و سالم بدن حمله می کند؛ مثلا: «آنسفالیت» نوعی بیماری است که بر اثر ایجاد پاسخ ایمنی به مغز و نخاع به وجود می آید و در نهایت باعث تخریب غلاف میلین و از بین رفتن ماده سفید می شود.
سکته مغزی:
سکته مغزی در اثر قطع شدن جریان خون رسانی به مغز اتفاق می افتد و باعث نرسیدن اکسیژن کافی به مغز می شود؛ در نتیجه بافت ها و سلول های مغز از بین می روند.
تفاوت بین سیستم اعصاب مرکزی و محیطی
سیستم عصبی محیطی، یعنی تمام بخش های عصبی که در خارج از مغز و نخاع قرار دارند. سیستم عصبی مرکزی از سیستم محیطی جداست؛ اما با هم در ارتباط اند.
حتما بخوانید : علت سر درد پشت گوش چیست ؟ چگونه درمان می شود ؟
یکی از تفاوت های بین این دو سیستم اندازه سلول هاست. مثلا: آکسون های نورون ها در سیستم اعصاب مرکزی کوتاه ترند و طول آن ها فقط چند میلی متر است. (آکسون ها زوائد طویل سیتوپلاسمی اند که از جسم سلولی نورون ها بیرون زده و حمل کننده پیام عصبی هستند)؛ اما آکسون های سیستم عصبی محیطی مانند: عصب فعال کننده انگشت شصت، ممکن است تا یک متر هم طول داشته باشند.
تفاوت دیگر این دو سیستم مربوط به باز سازی و رشد مجدد سلول های عصبی است. بیشتر سلول های سیستم محیطی این توانایی را دارند؛ مثلا: اگر یکی از عصب های انگشت تان قطع شود، می تواند دوباره ترمیم شود و خود را بسازد؛ اما سلول های سیستم مرکزی این توانایی را ندارند. در عوض سیستم اعصاب مرکزی بخش های مختلفی دارد که می تواند به اجزای بیشتری تقسیم شود.
